ถ้ำพระยานคร  เป็นหนึ่งในถ้ำที่ตั้งอยู่ในเทือกเขาสามร้อยยอด อุทยานแห่งขาติเขาสามร้อยยอด จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ ลักษณะเป็นโพรงถ้ำขนาดใหญ่ เพดานถ้ำมีปล่องขนาดใหญ่ แสงสว่างสามารถส่องลอดเข้ามาถึงพื้นถ้ำได้ ทำให้อากาศถ่ายเทสะดวก ตัวถ้ำตั้งอยู่ไม่สูงจากระดับพื้นราบมากนัก มีทางเดินเท้าขึ้นไปยังถ้ำได้สะดวก เป็นถ้ำที่รู้จักและผู้คนนิยมมาท่องเที่ยวตั้งแต่สมัยโบราณ

พระมหากษัตริย์ และพระบรมวงศานุวงศ์ในราชวงศ์จักรี จำนวนหลายพระองค์ เคยเสด็จประพาสท่องเที่ยวถ้ำนี้ เป็นจำนวนหลายครั้งหลายคราวด้วยกัน ได้แก่ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๔ รัชกาลที่ ๕ รัชกาลที่ ๖ รัชกาลที่ ๗ และ รัชกาลที่ ๙ และในสมัยรัชกาลที่ ๕ ในคราวเสด็จประพาสแหลมมลายู ร.ศ.๑๐๘  พระองค์ได้เสด็จพระราชดำเนินขึ้นประพาสเขาสามร้อยยอด ประพาสในถ้ำแล้วจารึกพระปรมาภิไธยย่อ จ.ป.ร. ๑๐๘ ไว้ที่หน้าผาในถ้ำ ในปีถัดมา คราวเสด็จพระราชดำเนินประพาสแหลมมลายู เมื่อวันที่ ๒๐ มิถุนายน ร.ศ. 109  ในครั้งนี้โปรดฯ ให้สร้างพลับพลาที่ประทับขึ้นภายในถ้ำ ได้ทรงตรัสสั่งให้นายช่างประจำราชสำนักออกแบบพลับพลาแบบจตุรมุขขนาดย่อมขึ้น แล้วนำไปประกอบติดตั้งไว้บนเนินดินกลางถ้ำ และได้พระราชทานนามพลับพลานี้ว่า “พระที่นั่งคูหาคฤหาสน์”
ซึ่งปัจจุบันได้ใช้เป็นตราประจำจังหวัดประจวบคีรีขันธ์